Áp lực so sánh trên mạng xã hội: Lợi ích và nhưng những nguy cơ

So sánh là một bản năng của con người, nhờ có so sánh con người có thể phân tích, đánh giá và phát triển năng lực bản thân cũng như góp phần xây dựng và duy trì xã hội. Tuy nhiên việc so sánh thúc đẩy sự cạnh tranh, tạo nên các áp lực vô hình lên chính các cá nhân trong hệ thống ấy. Mạng xã hội lại góp phần khuếch đại những so sánh để gia tăng tối đa sự tương tác, đưa ra những chuẩn mực phi thực tế ngày càng tách rời khỏi thực tại đời sống.

Vì sao mạng xã hội trở thành nơi so sánh

Bản năng so sánh xã hội

Theo lý thuyết so sánh xã hội của nhà tâm lý học Leon Festinger (1954), con người có xu hướng tự đánh giá bản thân bằng cách so sánh với người khác để xác định vị trí xã hội, giá trị hoặc năng lực cá nhân. Để khuếch đại xu hướng này mạng xã hội cung cấp một không gian mở liên tục và đưa ra các chuẩn mực bị điều chỉnh đến mức phi thực tế về ngoại hình, thành tựu, hoặc lối sống nhằm kích thích sự tương tác của người dùng.

Nhu cầu được công nhận

Con người thường tìm kiếm sự công nhận từ gia đình và xã hội về giá trị của mình. Khi sự công nhận trong gia đình bị cản trở hoặc không đạt được, mạng xã hội với các tính năng như lượt thích, bình luận, và chia sẻ, trở thành công cụ để ghi nhận và đo lường sự công nhận, dẫn đến việc so sánh số liệu (ví dụ: số lượng người theo dõi, lượt tương tác).

Tâm lý cạnh tranh

Sự cạnh tranh vốn có trong bản chất con người được kích hoạt khi người dùng thấy thành tựu của người khác, mạng xã hội xây dựng tâm lý FOMO kích thích tâm trí con người từ đó thúc đẩy hành vi so sánh để không bỏ lỡ, "theo kịp" hoặc vượt qua người khác.

Ý nghĩa của việc so sánh trên mạng xã hội

Ý nghĩa tích cực

Học hỏi và phát triển

Việc chia sẻ kinh nghiệm của người khác trên mạng xã hội có thể trở thành nguồn thông tin để so sánh đánh giá và học tập chẳng hạn như cách quản lý thời gian, kỹ năng cho từng nghề nghiệp, hoặc hoạt động chăm sóc sức khỏe.

Sự cạnh tranh được kích hoạt khi người dùng thấy thành tựu của người khác, xây dựng tâm lý FOMO từ đó thúc đẩy hành vi so sánh để không bỏ lỡ, "theo kịp" hoặc vượt qua người khác.

Động lực và cảm hứng

So sánh có thể thúc đẩy cá nhân phấn đấu để đạt được mục tiêu. Ví dụ, việc thấy ai đó chia sẻ hành trình tập luyện thể thao hoặc thành tựu nghề nghiệp có thể truyền cảm hứng để hướng tới việc phát triển, cải thiện bản thân.

Tăng cường kết nối, xây dựng cộng đồng

Khi tham gia vào các nhóm có sự so sánh mang tính xây dựng, nó có thể tạo ra các nhóm cộng đồng có chung sở thích hoặc mục tiêu, ví dụ như các nhóm thể dục thể thao hoặc học tập chia sẻ kinh nghiệm trực tuyến.

Ý nghĩa tiêu cực

Tự ti và áp lực 

Việc so sánh có thể dẫn đến cảm giác tự ti khi người dùng so sánh cuộc sống thực tế của mình với những hình ảnh “siêu thực” hoặc "lý tưởng hóa" trên mạng xã hội. Điều này có thể gây ra căng thẳng, lo âu, hoặc cảm giác không đủ tốt.

Hiệu ứng "highlight reel"

Mạng xã hội thường chỉ hiển thị những khoảnh khắc đẹp nhất, tạo ra một tiêu chuẩn không phù hợp thực tế. Người dùng có xu hướng so sánh toàn bộ cuộc sống của mình với những điểm nhấn được chọn lọc của người khác từ đó làm gia tăng cảm giác tự ti và thấp kém.

Tác động đến sức khỏe thể chất và tâm thần

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng việc so sánh liên tục trên mạng xã hội có thể là một trong các yếu tố dẫn đến trầm cảm, lo âu, hoặc rối loạn ăn uống, giấc ngủ, hình ảnh cơ thể (như nhịn ăn thiếu khoa học để giữ dáng thon gọn ở nữ, tập gym quá sức để có cơ bắp đẹp ở nam) đặc biệt ở thanh thiếu niên.

Mất đi tính xác thực

So sánh có thể dần dần khiến người dùng sống không đúng với thực tại của bản thân, cố gắng trở thành phiên bản "hoàn hảo" theo tiêu chuẩn của mạng xã hội đưa ra và hủy hoại các giá trị cá nhân.

Cảm giác cô đơn và bị cô lập

Khi người dùng không tìm thấy sự công nhận từ mạng xã hội thì cảm giác cô đơn có thể gia tăng hoặc những điều họ làm trên nền tảng mạng xã hội đi ngược lại số đông, cá nhân này có thể dễ dàng trở thành mục tiêu bị cô lập, công kích, bạo lực.

Mạng xã hội thường chỉ hiển thị những khoảnh khắc đẹp nhất, tạo ra một tiêu chuẩn không phù hợp thực tế. 

Tác động từ mạng internet lên văn hóa và xã hội ngoài đời thực

Cạnh tranh và định vị xã hội

So sánh trên mạng xã hội thường gắn liền với việc xây dựng hình ảnh cá nhân hoặc "thương hiệu" trực tuyến, trong đó người dùng có thể cố gắng tạo ra những “đoạn video clip” thu hút hơn, mua sắm nhiều hơn, hoặc thay đổi ngoại hình để "bắt kịp" người khác.

Định hình tiêu chuẩn xã hội

Mạng xã hội tạo ra các “xu hướng ảo” về ngoại hình, lối sống, hoặc thành công, khiến người dùng so sánh bản thân với những tiêu chuẩn này. Ví dụ, xu hướng về thân hình lý tưởng hoặc phong cách sống xa xỉ có thể thúc đẩy tiêu dùng hoặc thay đổi hành vi.

Thay đổi giao tiếp xã hội

Những ngôn từ, câu văn hoặc cụm từ “bắt trend” được vận dụng vào đời thường thực tế trò chuyện hàng ngày có thể làm cho giao tiếp trở nên khó khăn và ý nghĩa bị tách rời khỏi bối cảnh thực tại.

Tăng cường chủ nghĩa tiêu dùng

Quảng cáo và tiếp thị trên mạng xã hội thường dùng so sánh như công cụ kích thích tiêu dùng, nơi các thương hiệu khuyến khích người dùng mua sản phẩm để đạt được hình ảnh hoặc phong cách sống tương tự như những người nổi tiếng hoặc người có tầm ảnh hưởng lớn.

Cách tiếp cận mạng xã hội lành mạnh

Tự nhận thức

Hiểu rằng thực tại đời sống là một quá trình liên tục chứa đựng nhiều khía cạnh khác nhau, nội dung trên mạng xã hội thường được chỉnh sửa và không phản ánh toàn bộ sự thật. Chấp nhận rằng có lúc bản thân sẽ rơi vào giai đoạn thấp kém, nỗ lực và sự ghi nhận của bản thân mới là yếu tố quyết định.

Đầu tư vào bản thân

So sánh với người khác không phải cách đánh giá hoàn toàn thành tựu bản thân, người dùng có thể đặt ra những mục tiêu cá nhân và đánh giá sự tiến bộ dựa trên hành trình của chính mình.

Mạng xã hội tạo ra các “xu hướng ảo” về ngoại hình, lối sống, hoặc thành công, khiến người dùng so sánh bản thân với những tiêu chuẩn này. 

Chọn lọc nội dung thông tin từ mạng xã hội

Đánh giá xem xét lợi ích từ các thông tin cho chính mình, theo dõi những tài khoản truyền cảm hứng tích cực và giảm tiếp xúc với nội dung tiêu cực, độc hại là lựa chọn khôn ngoan trong xã hội ngày nay.

CVTL. Đỗ Nguyễn Anh Minh