Hiệu ứng thiên vị xác nhận - Khi ta chỉ tin điều mình muốn tin

Bạn đã bao giờ rơi vào một trong những tình huống này chưa?

• Bạn có ấn tượng không tốt về một đồng nghiệp mới, cho rằng anh ấy  "không thân thiện". Sau đó, bạn dường như chỉ để ý đến những lúc người đồng nghiệp này cau mày, đi lướt qua mà không chào, và bỏ qua hoàn toàn những lúc người ấy giữ cửa cho người khác hãy mỉm cười với cô lao công. Cuối cùng, bạn kết luận: "Biết ngay mà, đúng là người khó gần!"

• Bạn tin rằng việc uống nước chanh mật ong vào buổi sáng là phương pháp giảm cân thần kỳ. Bạn lên mạng tìm kiếm và chỉ nhấp vào những bài viết ca ngợi công dụng của nó, đọc những bình luận của người đã thành công, và lờ đi mọi bài báo khoa học chỉ ra rằng không có phương pháp giảm cân "thần kỳ" nào cả.

• Trong một cuộc tranh cãi với người thương, bạn tin chắc rằng mình đúng. Bạn chỉ chăm chăm nhớ lại những lỗi lầm của đối phương để củng cố cho lập luận của mình, và hoàn toàn quên mất những lúc họ đã nhượng bộ hay cố gắng vì bạn.

Nếu câu trả lời là có, xin chúc mừng, bạn là một người hoàn toàn bình thường. Chúng ta đều đã và đang bước vào chiếc bẫy vô hình của tư duy có tên là Thiên vị xác nhận (Confirmation Bias).

Đây không phải là một khuyết điểm về tính cách, mà là một xu hướng tự nhiên của bộ não. Hãy cùng tìm hiểu xem nó là gì, tại sao nó lại vừa bình thường lại vừa "nguy hiểm" một cách thầm lặng, và làm thế nào để chúng ta có thể tỉnh táo hơn trước nó?

Bộ não chúng ta hoạt động như một  “luật sư” hơn là là một “thẩm phán”

Hãy tưởng tượng, khi đối mặt với một vấn đề, một "vị thẩm phán" sẽ công tâm xem xét tất cả bằng chứng, dù là ủng hộ hay chống lại, trước khi đưa ra phán quyết. Ngược lại, một "người luật sư" sẽ bắt đầu với một kết luận đã định sẵn (thân chủ của tôi vô tội) và chỉ tìm kiếm, trình bày những bằng chứng có lợi cho kết luận đó.

Bộ não của chúng ta, trong rất nhiều trường hợp, lại hoạt động giống hệt như người luật sư kia. Thiên vị xác nhận vận hành qua 3 cơ chế chính:

• Tìm kiếm có chọn lọc: Chúng ta chủ động tìm những thông tin xác nhận niềm tin sẵn có. Giống như việc bạn chỉ tìm "lợi ích của cà phê" thay vì "tác hại của cà phê" vì bạn vốn là người yêu thích món đồ uống này.

• Diễn giải thiên vị: Khi gặp một thông tin mơ hồ, chúng ta có xu hướng diễn giải nó theo cách phù hợp với quan điểm của mình. Ví dụ, một tin nhắn "Ok." từ bạn bè có thể được người đang tự ti diễn giải là "Họ đang bực mình với mình," trong khi thực tế có thể họ chỉ đang bận.

• Ghi nhớ có chọn lọc: Chúng ta dễ dàng nhớ lại những thông tin, ký ức củng cố cho niềm tin của mình và dễ dàng quên đi những gì đi ngược lại nó. Thầy bói chỉ cần nói đúng một vài chi tiết, bạn sẽ nhớ mãi và tin sái cổ, nhưng lại quên hết những điều họ đã nói sai.

 Khi gặp một thông tin mơ hồ, chúng ta có xu hướng diễn giải nó theo cách phù hợp với quan điểm của mình.

Tại sao chiếc bẫy này lại âm thầm gây hại?

Thiên vị xác nhận giúp bộ não tiết kiệm năng lượng, xử lý thông tin nhanh hơn. Tuy nhiên, cái giá phải trả lại không hề nhỏ:

• Cản trở sự phát triển cá nhân: Nếu bạn luôn tin rằng "Mình không có năng khiếu học ngoại ngữ," bạn sẽ chỉ tìm kiếm bằng chứng cho thấy điều đó (một bài kiểm tra điểm thấp, một lần không nghe được người bản xứ nói) và bỏ qua cơ hội để thực sự cải thiện.

• Gây tổn thương các mối quan hệ: Nó khiến chúng ta đóng khung người khác, hiểu lầm và khó lòng cảm thông cho những góc nhìn khác biệt, dẫn đến những cuộc tranh cãi không hồi kết.

• Dẫn đến quyết định sai lầm: Từ việc đầu tư tài chính theo "cảm tính" được củng cố bởi vài tin tốt, đến việc bỏ qua các dấu hiệu cảnh báo về sức khỏe vì "mình nghĩ là không sao đâu".

• Tạo ra "bong bóng bộ lọc": Trên mạng xã hội, các thuật toán càng làm trầm trọng thêm thiên vị này. Chúng chỉ cho bạn thấy những gì bạn muốn thấy, nhốt bạn vào một thế giới nơi mọi người đều đồng ý với bạn, khiến bạn ngày càng trở nên cực đoan và thiếu kết nối với thực tế đa chiều.

Bài Tập Thực Hành: Làm Sao Để Thoát Khỏi "Bong Bóng" Của Chính Mình?

Vượt qua thiên vị xác nhận không phải là việc một sớm một chiều, nó đòi hỏi sự luyện tập cho "cơ bắp" tư duy phản biện. Dưới đây là một vài bài tập nhỏ bạn có thể áp dụng ngay hôm nay:

1. Chủ động đóng vai “luật sư của phe đối lập":

Thực hành: Trước khi đưa ra một quyết định quan trọng hoặc một kết luận chắc nịch về ai đó/việc gì đó, hãy dừng lại 1 phút. Hãy buộc bản thân phải tìm ra 3 lý do tại sao quan điểm của mình có thể sai hoặc 3 bằng chứng ủng hộ cho quan điểm trái ngược.

Ví dụ: Bạn nghĩ ý tưởng kinh doanh mới này chắc chắn sẽ thành công. Hãy thử liệt kê 3 rủi ro lớn nhất có thể khiến nó thất bại.

2. Câu hỏi tự vấn: “ Điều gì sẽ xảy ra nếu tôi sai?”

Thực hành: Hãy biến câu hỏi này thành một phản xạ. Khi bạn cảm thấy vô cùng chắc chắn về một điều gì đó, hãy tự hỏi: "Nếu giả sử điều mình đang tin là sai hoàn toàn, thì sự thật sẽ trông như thế nào? Mình sẽ cần phải làm gì khác đi?" Câu hỏi này mở ra một không gian cho những khả năng mới.

3. Tiếp nhận đa dạng thông tin

Thực hành: Nếu bạn thường đọc tin từ một trang báo A, hãy thử đọc thêm trang B có quan điểm trái ngược. Nếu bạn chỉ theo dõi những người có cùng phong cách sống, hãy thử theo dõi một vài người có trải nghiệm hoàn toàn khác bạn. Hành động nhỏ này giúp phá vỡ "bong bóng bộ lọc" một cách hiệu quả.

Vượt qua thiên vị xác nhận không phải là việc một sớm một chiều, nó đòi hỏi sự luyện tập cho "cơ bắp" tư duy phản biện.

4. Lắng nghe để thấu hiểu không phải để phản bác

Thực hành: Trong một cuộc trò chuyện, thay vì chỉ chờ đến lượt mình để nói, hãy thực sự lắng nghe quan điểm của người kia. Hãy thử đặt những câu hỏi như: "Điều gì khiến bạn có suy nghĩ đó?", "Hãy giúp mình hiểu thêm về góc nhìn của bạn được không?".

Lời kết

Nhận ra thiên vị xác nhận không phải là để tự chỉ trích bản thân, mà là một hành động tự chăm sóc đầy trí tuệ. Nó giống như việc chúng ta biết rằng mình có một "điểm mù" khi lái xe và học cách liếc qua gương chiếu hậu thường xuyên hơn.

Bằng cách tò mò hơn về những quan điểm khác biệt, dũng cảm đối mặt với khả năng mình sai, và cởi mở hơn với một thế giới không phải lúc nào cũng vận hành theo cách chúng ta muốn, bạn không chỉ đang rèn luyện một tư duy sắc bén hơn mà còn đang xây dựng một cuộc sống sâu sắc và kết nối hơn.

CVTL. Dương Ngọc Bích Trâm