AI là viết tắt của Artificial Intelligence, tiếng Việt là trí tuệ nhân tạo, đây là một ngành nghiên cứu khoa học với điểm xuất phát là những nghiên cứu mô phỏng hoạt động của não bộ con người từ thập kỷ 1950. Với nhiều lý do như nguồn tài nguyên, năng lực phát triển còn hạn chế mà ngành công nghệ này phải cần đến khi bước sang thế kỷ 21 mới có thể phát triển và tiến bộ vượt bậc. AI đang dần trở thành một phần quan trọng mà xã hội hiện đại ứng dụng vào phát triển kỹ thuật, nâng cao đời sống, chăm sóc sức khỏe thể chất và hỗ trợ tâm lý, đặc biệt thông qua các công cụ như chatbot, ứng dụng di động và thiết bị đeo. Những tiện ích này giúp tăng cường ý thức về sức khỏe tâm thần, cung cấp hỗ trợ ngay lập tức và cá nhân hóa các can thiệp, giảm rào cản như chi phí, khoảng cách địa lý hoặc kỳ thị. Tuy nhiên, các vấn đề như “tính người”, hiệu quả tác động lâu dài và các vấn đề đạo đức (quyền riêng tư, sự kiểm duyệt) trong các hệ thống AI là những điều cần cân nhắc.

AI tăng cường nhận thức về sức khỏe tâm lý

Với tốc độ phát triển theo cấp số nhân, AI đang dần thay thế các công cụ tìm kiếm, giúp người dùng tiết kiệm thời gian truy cập và phân tích tổng hợp các thông tin về tâm lý nói chung, các bệnh lý tinh thần nói riêng. Thông qua việc xử lý dữ liệu mở từ nhiều nguồn thông tin khác nhau, AI có thể phân tích cảm xúc, cung cấp cho người sử dụng những nội dung, kiến thức được cá nhân hóa theo yêu cầu, câu lệnh được đưa ra. Từ đó thúc đẩy việc đối thoại về sức khỏe tinh thần, giảm thiểu sự kì thị, gia tăng ý thức về chăm sóc sức khỏe nói chung và tìm kiếm sự trợ giúp khi gặp khó khăn tâm lý.

AI cung cấp những hỗ trợ ngay lập tức

Thông qua các ứng dụng di động, thiết bị đeo được lập trình sẵn, AI có thể theo dõi tâm trạng, khái quát hóa các dữ liệu về sinh hoạt cá nhân, những thay đổi bất thường mà từ đó AI đưa ra những nhắc nhở về lịch sử dụng thuốc, hỗ trợ tâm lý, gợi ý kết nối với các nguồn lực trợ giúp ngay sau đó. Các nền tảng mạng như Facebook, Google có thể dựa vào các từ khóa để phát hiện các dấu hiệu khủng hoảng, đưa ra những hướng dẫn có ích cho người sử dụng.

Công cụ AI hỗ trợ cung cấp thông tin

Can thiệp sớm và cá nhân hóa hỗ trợ tâm lý

Các công dụ AI hiện nay đã có những bước tiến đáng kể trong việc phân tích lời nói, văn bản và biểu cảm trên gương mặt để xác định các dấu hiệu về rối loạn sức khỏe tinh thần. Thông qua khả năng học tập máy móc (machine learning), AI phát triển các thuật toán cho phép học tập từ dữ liệu và cải thiện hiệu suất theo thời gian mà không cần lập trình cụ thể. Với khối lượng dữ liệu to lớn, AI có thể phát hiện sớm các vấn đề nguy cơ tiềm ẩn và đưa ra những gợi ý riêng biệt, cá nhân hóa kế hoạch điều trị dựa trên lịch sử của từng khách hàng. Để dự đoán và phòng ngừa, AI có thể đánh giá nguy cơ phát triển các rối loạn sức khỏe tinh thần cụ thể dựa vào hồ sơ cá nhân, tính di truyền và các yếu tố môi trường. Điều này cho phép các biện pháp chủ động để ngăn ngừa hoặc giảm thiểu sự khởi phát của các rối loạn.

Tác động tích cực đến cảm xúc của người dùng AI

AI xúc cảm đã được tích hợp nhằm mục đích nhận thức, học hỏi và tương tác cảm xúc với con người. Với sự phái triển của công nghệ, AI xúc cảm có thể phát hiện các tín hiệu cảm xúc một cách tinh tế và chính xác hơn thông qua các thiết bị đeo và ứng dụng điện thoại thông minh, từ đó xây dựng những kế hoạch can thiệp riêng, cung cấp các chiến lược tức thời, các bài tập tương tác phù hợp để quản lý cảm xúc như đưa ra các bài tập thư giãn, kĩ thuật hít thở…

Gia tăng sự kết nối giữa chuyên gia tâm lý với những người có nhu cầu trợ giúp

Công cụ AI như chatbot, ứng dụng di động giúp gia tăng nhận thức về sức khỏe tinh thần, sàng lọc các nguy cơ, triệu chứng có thể xuất hiện, gợi mở tìm kiếm sự trợ giúp chuyên nghiệp. Bên cạnh đó, AI hỗ trợ chuyên viên tâm lý theo dõi tình trạng, vấn đề khó khăn của thân chủ một cách chủ động hơn và đưa ra những thay đổi kịp thời phù hợp với từng cá nhân.

Kết nối giữa AI và con người

Những hạn chế của AI

- Độ tin cậy và độ chính xác trong các thông tin AI cung cấp: thuật toán của AI đòi hỏi lượng dữ liệu lớn đa dạng và có thể mang tính đại diện. Nếu dữ liệu bị thiếu sót hoặc thiên lệch về một phía có thể dẫn đến kết quả AI đưa ra bị sai sót hoặc thiên vị.

- AI chưa có khả năng đọc hiểu ẩn ý hoặc các khía cạnh “con người” như tính hài hước, ẩn dụ hoặc tính phức tạp chồng chéo đa sắc thái của bối cảnh đời sống.

- AI đưa ra có thể là những kết quả dương tính giả (chẩn đoán có một rối loạn không có) hoặc âm tính giả (không chẩn đoán ra một rối loạn đang có).

Quan ngại về tính đạo đức và quyền riêng tư liên quan đến việc sử dụng AI trong hỗ trợ sức khỏe tinh thần.

- Khi AI đòi hỏi lượng lớn thông tin dữ liệu mang tính riêng tư và nhạy cảm như  bối cảnh gia đình, lịch sử điều trị, trạng thái hoạt động theo thời gian thực thì việc bảo vệ các dữ liệu này là một điều cực kỳ quan trọng nhằm ngăn chặn việc sử dụng trái phép, vi phạm quyền riêng tư.

- Tính minh bạch của Ai cần được xác định và làm rõ với người sử dụng để tạo lòng tin, giải trình khi có yêu cầu.

- Ai vẫn chưa thể hoàn toàn thay thế con người và luôn cần được giám sát bởi chuyên gia tâm lý để đảm bảo an toàn, phòng tránh những sai sót tiềm ẩn và duy trì trách nhiệm đạo đức của nhà cung cấp dịch vụ.

Tính minh bạch của Ai cần được xác định và làm rõ với người sử dụng để tạo lòng tin, giải trình khi có yêu cầu.

Nói tóm lại, AI đang dần thay đổi cách tiếp cận dịch vụ chăm sóc tinh thần cũng như các phương pháp hỗ trợ tâm lý truyền thống bằng sự tiện lợi, dễ tiếp cận và cá nhân hóa. Tuy nhiên yếu tố con người là không thể thay thế trong can thiệp về sức khỏe tinh thần, cần có sự cân nhắc kỹ lưỡng trong quá trình cung cấp dịch vụ từ cả hai phía nhà cung cấp và người sử dụng để phòng tránh sai sót rủi ro, đảm bảo an toàn về quyền và lợi ích hợp pháp của con người.

CVTL. Đỗ Nguyễn Anh Minh