Cơ chế tâm lý phía sau những hành vi trả thù cực đoan

Trong nhiều vụ án gây chấn động dư luận, người ta thường đặt ra câu hỏi: “Vì sao một người bình thường lại có thể trở nên cực đoan đến mức ra tay tàn nhẫn với người khác?” Ở góc độ tâm lý học, những hành vi trả thù không chỉ xuất phát từ sự tức giận hay thù hận, mà còn là kết quả của hàng loạt cơ chế tâm lý phức tạp đang hoạt động bên trong con người. Hiểu rõ điều này giúp chúng ta không chỉ lý giải hiện tượng, mà còn mở ra hướng phòng ngừa và can thiệp sớm cho những cá nhân có nguy cơ rơi vào vòng xoáy tiêu cực.

1. Cảm xúc bị tổn thương và nhu cầu “phục hồi công bằng”

Trả thù thường nảy sinh khi con người cảm thấy bị xúc phạm, phản bội hoặc bị đối xử bất công. Theo nhiều nghiên cứu tâm lý, khi cá nhân cảm nhận mình là nạn nhân của sự bất công, vùng não xử lý cảm xúc đau đớn (như vùng anterior cingulate cortex) hoạt động tương tự như khi họ bị tổn thương thể chất. Nói cách khác, nỗi đau tinh thần do bị phản bội có thể “đốt cháy” lý trí giống như nỗi đau do một vết thương thật sự.

Trong trạng thái đó, con người có xu hướng tìm kiếm sự “cân bằng cảm xúc” bằng cách khiến đối phương phải chịu đau đớn tương tự. Cơ chế này gọi là bản năng phục hồi công bằng. Ở mức độ nhẹ, nó thể hiện qua việc muốn người khác phải “xin lỗi”, “nhận lỗi” hay “bị trừng phạt”. Nhưng khi cảm xúc tức giận bị dồn nén quá lâu, cộng thêm thiếu kỹ năng kiểm soát cảm xúc, bản năng này có thể biến dạng thành mong muốn trả thù cực đoan – nơi mục tiêu không còn là công bằng, mà là hủy diệt.

2. Khi cái tôi bị tổn thương: cơ chế phòng vệ và sự méo mó nhận thức

Một trong những động cơ sâu xa nhất của hành vi trả thù là tổn thương cái tôi. Khi một người bị hạ thấp, bị lừa dối hoặc bị coi thường, họ trải qua cảm giác mất kiểm soát và mất giá trị bản thân. Để bảo vệ hình ảnh tự tôn, tâm trí họ kích hoạt các cơ chế phòng vệ như phủ nhận, lý trí hóa, phóng chiếu, hoặc chuyển dịch cảm xúc.

Ví dụ, một người bị người yêu phản bội có thể phóng chiếu nỗi xấu hổ của mình thành cơn giận dữ: “Cô ta đáng bị trừng phạt vì làm tôi mất mặt”. Trong khi thực tế, cảm xúc sâu thẳm là sự tổn thương và tự ti. Khi không nhận diện và xử lý được nỗi đau thật sự, họ vô thức tìm đến bạo lực như một cách “lấy lại quyền lực”.

Những méo mó nhận thức như “ai làm tôi tổn thương đều đáng bị hại”, “tôi chỉ đang trả lại công bằng”, hay “nếu tôi không trả thù, người khác sẽ coi thường tôi” càng củng cố niềm tin lệch lạc này. Dưới góc nhìn trị liệu, đây là biểu hiện của rối loạn kiểm soát xung động, rối loạn nhân cách chống đối xã hội, hoặc rối loạn nhân cách ái kỷ ở mức độ nặng, nơi cái tôi mong manh cần được bảo vệ bằng cách hạ thấp người khác.

Khi một người bị hạ thấp, bị lừa dối hoặc bị coi thường, họ trải qua cảm giác mất kiểm soát và mất giá trị bản thân. 

3. Sự cộng hưởng giữa cảm xúc, môi trường và trải nghiệm quá khứ

Không thể tách hành vi cực đoan khỏi bối cảnh môi trường và lịch sử cá nhân. Nhiều người từng chứng kiến hoặc trải qua bạo lực trong gia đình có xu hướng học được niềm tin rằng “bạo lực là cách để lấy lại quyền lực”. Khi lớn lên, họ dễ dàng phản ứng bằng hành vi trả đũa, bởi đó là kịch bản tâm lý quen thuộc mà tiềm thức đã khắc sâu.

Môi trường xã hội cũng đóng vai trò quan trọng. Trong một nền văn hóa đề cao “thể diện” hoặc “đáp trả để không bị coi thường”, hành vi trả thù có thể được ngầm hợp thức hóa. Sự cổ vũ của mạng xã hội, nơi công chúng dễ dàng đứng về phía “người bị hại” và kêu gọi “phải dạy cho đối phương một bài học”, khiến những cá nhân đang tổn thương càng cảm thấy việc trả thù là chính đáng. Khi cảm xúc tức giận được cộng hưởng với sự ủng hộ từ đám đông, lý trí càng bị lấn át.

4. Cảm giác quyền lực và khoái cảm trong quá trình trả thù

Nhiều người cho rằng trả thù sẽ giúp họ nhẹ lòng, nhưng các nghiên cứu tâm lý học thực nghiệm cho thấy điều ngược lại: trả thù thường không mang lại sự giải tỏa dài lâu. Khi thực hiện hành vi trả thù, não tiết ra dopamine - chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến cảm giác thỏa mãn. Tuy nhiên, tác dụng này chỉ kéo dài trong thời gian ngắn. Sau đó, cảm giác tội lỗi, xấu hổ hoặc trống rỗng thường xuất hiện, khiến người đó dễ rơi vào vòng luẩn quẩn của đau khổ và hối hận.

Điều đáng nói là trong một số trường hợp, người có xu hướng cực đoan lại nghiện cảm giác quyền lực tạm thời mà hành vi trả thù mang lại. Họ cảm thấy mình mạnh mẽ hơn, được đảo ngược vai trò từ nạn nhân thành người điều khiển tình huống. Khi niềm khoái cảm đó bị lệ thuộc, hành vi bạo lực có thể lặp lại, leo thang và trở thành một kiểu nghi thức tâm lý để duy trì cảm giác kiểm soát.

5. Khi trả thù là lời kêu cứu của tâm hồn

Ở một góc nhìn nhân văn hơn, hành vi trả thù cực đoan không chỉ là hành động xấu mà còn là dấu hiệu của tổn thương tâm lý sâu sắc. Đó là tiếng kêu cứu của một người không biết cách khác để biểu đạt nỗi đau. Họ thường không có kỹ năng tự điều tiết cảm xúc, không được hỗ trợ tâm lý kịp thời và không tìm thấy sự đồng cảm từ xã hội. Việc họ “phát nổ” chỉ là hậu quả của một chuỗi dài cô đơn, thất vọng và thiếu an toàn cảm xúc.

Chính vì vậy, can thiệp tâm lý sớm là điều vô cùng quan trọng. Khi một người có biểu hiện bị ám ảnh bởi ý nghĩ trả đũa, dễ bùng nổ hoặc hay nói về sự công bằng theo cách cực đoan, họ đang cần một không gian trị liệu để được lắng nghe, giúp họ nhìn lại cảm xúc thật, nhận diện niềm tin sai lệch và học cách phục hồi mà không làm tổn thương người khác hay chính mình.

6. Ý nghĩa của sự tha thứ và phục hồi tâm lý

Tha thứ không có nghĩa là chấp nhận cái sai hay quên đi tổn thương. Đó là hành động giải phóng bản thân khỏi gánh nặng cảm xúc. Các nghiên cứu cho thấy những người học được cách tha thứ có mức cortisol (hormone căng thẳng) thấp hơn và khả năng hồi phục cảm xúc nhanh hơn so với những người giữ mối hận thù lâu dài.

Trị liệu tâm lý hướng tới việc giúp cá nhân hiểu rằng, sự trả thù chỉ nối dài vòng luẩn quẩn của đau khổ. Khi con người học được cách chuyển hóa nỗi giận dữ thành hành động mang tính xây dựng như đối thoại, tìm kiếm sự công bằng hợp pháp, hoặc tập trung vào phát triển bản thân, họ không chỉ vượt qua nỗi đau mà còn tái thiết lại cảm giác làm chủ cuộc sống.

 Hành vi trả thù cực đoan không chỉ là hành động xấu mà còn là dấu hiệu của tổn thương tâm lý sâu sắc. Đó là tiếng kêu cứu của một người không biết cách khác để biểu đạt nỗi đau.

7. Vai trò của tham vấn và trị liệu tâm lý tại ECHO MEDI

Tại ECHO MEDI, đội ngũ chuyên viên tâm lý và nhà trị liệu luôn coi trọng việc giúp thân chủ hiểu rõ cảm xúc của chính mình, thay vì chỉ kiềm chế hoặc áp chế chúng. Với những trường hợp có biểu hiện ám ảnh thù hận, hành vi bốc đồng hoặc có ý nghĩ gây hại người khác, quy trình tham vấn tập trung vào:

• Nhận diện cơ chế phòng vệ đang hoạt động.
  
   
• Khám phá cảm xúc gốc rễ ẩn sau hành vi cực đoan.
  
   
• Hướng dẫn kỹ năng điều tiết cảm xúc và giải tỏa xung năng bạo lực an toàn.
  
   
• Đồng hành trong việc xây dựng lại hệ thống giá trị và lòng tin với con người.
  
   

Đó là quá trình đòi hỏi sự kiên nhẫn, chuyên môn và lòng nhân ái, bởi đôi khi, người đang muốn trả thù cả thế giới thực chất là người đã từng không được ai bảo vệ.

Kết luận

Hành vi trả thù cực đoan không chỉ là câu chuyện của đạo đức hay pháp luật, mà còn là biểu hiện của tổn thương tâm lý chưa được chữa lành. Khi hiểu được cơ chế tâm lý phía sau, chúng ta sẽ có cái nhìn bớt phán xét hơn, đồng thời nhận ra tầm quan trọng của việc chăm sóc sức khỏe tinh thần trong việc phòng ngừa những bi kịch tương tự.

Nếu bạn hoặc người thân đang vật lộn với cảm xúc giận dữ, mất kiểm soát hoặc ý nghĩ trả đũa, hãy tìm đến chuyên viên tâm lý để được hỗ trợ kịp thời.

Tâm lý ECHO MEDI luôn sẵn sàng đồng hành cùng bạn trong hành trình chữa lành và tìm lại sự bình an nội tâm.

CVTL. Trúc Thanh Nguyễn