Hành vi ăn vạ ở trẻ nhỏ và thông điệp phía sau

Trong hành trình nuôi dạy con, hầu như cha mẹ nào cũng từng ít nhất một lần chứng kiến cảnh con mình nằm lăn ra sàn, khóc la, giãy giụa, thậm chí đập tay chân khi không được thỏa mãn mong muốn. Hành vi đó, trong dân gian gọi là “ăn vạ”, thường khiến người lớn bối rối, xấu hổ hoặc tức giận, đặc biệt là khi diễn ra ở nơi công cộng. Nhưng dưới góc nhìn tâm lý, ăn vạ không chỉ là biểu hiện của “không nghe lời” mà còn là một cách trẻ bộc lộ cảm xúc khi chưa có đủ kỹ năng để diễn đạt nhu cầu của mình.

Ăn vạ là gì?

Từ “ăn vạ” được dùng để chỉ những hành động bộc phát, kịch liệt của trẻ như la hét, giãy giụa, khóc to hoặc nằm lăn ra đất khi bị từ chối điều gì đó. Nhiều cha mẹ cho rằng đây là hành vi tiêu cực, song thực chất, ăn vạ là một phần trong quá trình phát triển cảm xúc và nhận thức của trẻ. Ở giai đoạn này, ngôn ngữ của trẻ chưa hoàn thiện, khả năng kiểm soát cảm xúc còn hạn chế, nên việc dùng hành động mạnh mẽ để “truyền đạt thông điệp” là điều dễ hiểu.

Giai đoạn thường xảy ra

Các nhà tâm lý học cho biết hành vi ăn vạ thường xuất hiện rõ rệt nhất trong giai đoạn từ 1 đến 4 tuổi. Khi đó, trẻ bắt đầu có ý thức về cái tôi, biết muốn, biết đòi hỏi, nhưng chưa thể diễn đạt bằng ngôn từ hay lý lẽ. Sự bất tương xứng giữa mong muốn và khả năng biểu đạt khiến trẻ cảm thấy bức bối, và phản ứng bùng nổ là điều tất yếu. Với hầu hết trẻ, đây chỉ là giai đoạn tạm thời, giảm dần khi trẻ lớn lên, học được cách nói ra cảm xúc của mình. Tuy nhiên, nếu ăn vạ diễn ra quá thường xuyên, dữ dội hoặc kéo dài, phụ huynh nên cân nhắc tìm chuyên gia tâm lý để được hướng dẫn thêm.

Thông điệp phía sau hành vi ăn vạ

Mỗi lần trẻ ăn vạ đều ẩn chứa một thông điệp mà trẻ chưa nói được. Có khi đó là nhu cầu cơ bản như đói, khát, buồn ngủ, mệt mỏi; có khi là mong muốn được quan tâm, được lắng nghe, hoặc đơn giản là muốn khẳng định bản thân. Một số trẻ ăn vạ để tìm kiếm sự chú ý, bởi trẻ nhanh chóng nhận ra rằng khóc to hoặc la hét có thể khiến người lớn phải dừng việc họ đang làm để chú ý đến mình. Ở chiều ngược lại, nếu người lớn từng nhiều lần “xuống nước” để làm trẻ ngừng khóc – chẳng hạn như mua đồ chơi, cho kẹo, hoặc đáp ứng mọi yêu cầu – trẻ sẽ học được rằng “ăn vạ là công cụ hiệu quả để đạt điều mình muốn”. Khi đó, hành vi vốn tự nhiên trong quá trình phát triển sẽ dần trở thành thói quen có điều kiện.

Nếu ăn vạ diễn ra quá thường xuyên, dữ dội hoặc kéo dài, phụ huynh nên cân nhắc tìm chuyên gia tâm lý để được hướng dẫn thêm.

Một số trường hợp, hành vi ăn vạ lại phản ánh sự quá tải cảm xúc. Trẻ có thể đang phải đối mặt với những thay đổi lớn trong môi trường như đi học mẫu giáo, xa cha mẹ, hoặc bị giới hạn tự do. Khi chưa biết cách giải tỏa, trẻ chọn cách bùng nổ. Vì vậy, thay vì nhìn nhận ăn vạ như hành động hư, cha mẹ nên xem đây là tín hiệu cho thấy con đang cần được hiểu và hỗ trợ nhiều hơn.

Hậu quả nếu không xử lý đúng cách

Nếu người lớn luôn chiều theo mỗi lần con ăn vạ, trẻ sẽ học được rằng chỉ cần khóc lóc hoặc la hét là có thể đạt mục đích. Dần dần, khả năng tự điều chỉnh cảm xúc của trẻ bị kìm hãm, khiến trẻ dễ cáu giận, phụ thuộc vào phản ứng của người khác. Ngược lại, nếu cha mẹ xử lý bằng la mắng, đánh đòn hoặc bỏ mặc lạnh lùng, trẻ sẽ cảm thấy sợ hãi, thiếu an toàn và hình thành nỗi sợ bị từ chối. Về lâu dài, điều này có thể ảnh hưởng đến lòng tin và mối quan hệ giữa cha mẹ và con. Cách phản ứng của người lớn, vì vậy, đóng vai trò quyết định trong việc định hình hành vi và cảm xúc của trẻ.

Cách ứng xử hiệu quả khi trẻ ăn vạ

Trước hết, cha mẹ cần giữ bình tĩnh. Khi trẻ đang khóc hoặc la hét, lý trí gần như bị tắt; mọi lời giải thích, răn đe hay thuyết phục lúc này đều không hiệu quả. Điều quan trọng là duy trì sự hiện diện an toàn và kiên định. Hãy để trẻ biết rằng bạn đang ở đó, lắng nghe, nhưng sẽ không vội vàng đáp ứng yêu cầu bằng mọi giá. Một câu nói nhẹ như “Mẹ thấy con đang buồn vì không được chơi tiếp” đôi khi có tác dụng hơn cả trăm lời mắng.

Khi cơn ăn vạ qua đi, cha mẹ có thể cùng trẻ trò chuyện để giúp trẻ nhận diện cảm xúc. Việc gọi tên cảm xúc như “buồn”, “tức giận”, “thất vọng” giúp trẻ học được cách hiểu và nói về cảm xúc của mình thay vì chỉ hành động. Đây là bước quan trọng để trẻ hình thành năng lực tự điều chỉnh trong tương lai. Cũng trong giai đoạn này, cha mẹ nên đặt ra các quy tắc rõ ràng, nhất quán, chẳng hạn: “Khi đi siêu thị, con chỉ được chọn một món đồ chơi thôi.” Sự kiên định và ổn định trong giới hạn khiến trẻ cảm thấy an toàn và dễ chấp nhận quy tắc hơn.

Sau cùng, đừng quên khuyến khích và khen ngợi những lần trẻ phản ứng tích cực. Khi trẻ có thể chấp nhận lời từ chối hoặc dừng lại mà không ăn vạ, lời khen đơn giản như “Mẹ thấy con đã bình tĩnh hơn rồi, mẹ tự hào lắm” sẽ giúp trẻ củng cố hành vi tốt. Trẻ nhỏ học rất nhanh từ sự chú ý và cảm xúc của người lớn, nên việc ghi nhận đúng lúc sẽ mang lại hiệu quả lâu dài.

Khi nào nên tìm đến chuyên gia

Khi trẻ đang khóc hoặc la hét, lý trí gần như bị tắt; mọi lời giải thích, răn đe hay thuyết phục lúc này đều không hiệu quả. Điều quan trọng là duy trì sự hiện diện an toàn và kiên định. 

Trong đa số trường hợp, hành vi ăn vạ chỉ là giai đoạn phát triển bình thường. Tuy nhiên, nếu trẻ ăn vạ quá mức, xuất hiện nhiều lần trong ngày, kèm theo hành động gây tổn thương cho bản thân hoặc người khác, hoặc không có khả năng bình tĩnh sau cơn bùng nổ, cha mẹ nên tham khảo ý kiến của chuyên gia tâm lý. Có thể trẻ đang gặp khó khăn sâu hơn về cảm giác, giao tiếp hoặc điều hòa cảm xúc mà chỉ đánh giá chuyên môn mới xác định được.

Lời kết

Ăn vạ là ngôn ngữ cảm xúc đầu tiên của trẻ để giao tiếp với thế giới. Thay vì coi đó là hành vi tiêu cực, cha mẹ có thể nhìn nhận đây như cơ hội để hiểu con, đồng thời giúp con học cách diễn đạt cảm xúc đúng hướng. Sự bình tĩnh, thấu hiểu và nhất quán của người lớn sẽ dạy trẻ rằng mọi cảm xúc đều được chấp nhận, nhưng không phải cách thể hiện nào cũng phù hợp. Khi trẻ cảm thấy được lắng nghe và an toàn, những cơn ăn vạ sẽ dần biến mất, nhường chỗ cho những cuộc trò chuyện bình tĩnh hơn giữa cha mẹ và con.

CVTL. Trúc Thanh Nguyễn