Tác động của ly hôn đến hành vi và niềm tin của trẻ nhỏ

Ly hôn luôn là một sự thay đổi lớn đối với bất kỳ gia đình nào, nhưng với trẻ nhỏ – những người chưa có đủ khả năng nhận thức và xử lý các biến động cảm xúc phức tạp – đây có thể là một cột mốc ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển. Trẻ không chỉ đối diện với việc bố mẹ không còn sống chung, mà còn phải làm quen với một mô hình gia đình hoàn toàn mới, đôi khi kèm theo căng thẳng, tranh chấp hoặc sự im lặng kéo dài. Tất cả những yếu tố này đều tác động mạnh mẽ đến hành vi, cảm xúc và niềm tin nền tảng của trẻ.

Ly hôn và sự xáo trộn trong hệ quy chiếu đầu đời của trẻ

Ở giai đoạn mầm non và tiểu học, trẻ đang hình thành những nhận thức đầu tiên về thế giới: gia đình là nơi an toàn, bố mẹ là người đồng hành, tình yêu thương là thứ bền vững. Khi ly hôn xảy ra, hệ quy chiếu quen thuộc này bị phá vỡ đột ngột. Trẻ thường không hiểu vì sao bố mẹ chia tay, càng không thể phân biệt được đâu là nguyên nhân từ người lớn và đâu là những cảm xúc của chính mình. Nhiều trẻ tin rằng mình có lỗi hoặc mình đã khiến bố mẹ buồn. Những suy nghĩ như vậy khiến trẻ dễ rơi vào lo âu, sợ hãi bị bỏ rơi và mất niềm tin vào sự ổn định của gia đình.

Những thay đổi hành vi thường gặp ở trẻ có cha mẹ ly hôn

Một trong những tác động dễ nhận thấy nhất là những thay đổi về hành vi. Một số trẻ trở nên chống đối hơn: cãi lời, dễ nổi nóng, khó hợp tác hoặc thường xuyên tranh luận với người lớn. Điều này không hẳn vì trẻ “hư” hơn mà là cách trẻ phản ứng khi cảm thấy mất kiểm soát trước biến cố gia đình. Cơn giận hay sự bướng bỉnh đôi khi chỉ là biểu hiện của nỗi buồn hoặc sự bất an không thể gọi tên.

Ngược lại, cũng có trẻ lại trở nên lặng lẽ, ít nói và thu mình. Các hoạt động từng yêu thích không còn mang lại sự hào hứng; trẻ ngại giao tiếp, dễ tách biệt khỏi bạn bè hoặc né tránh đến trường. Việc thu mình giúp trẻ tạm che đậy những cảm xúc khó chịu mà trẻ chưa biết cách diễn đạt.

Ở nhóm tuổi nhỏ hơn, những hành vi thoái lui cũng thường xuất hiện, chẳng hạn như đái dầm, mút tay, bám bố mẹ quá mức hay khóc nhiều hơn bình thường. Khi gia đình thay đổi, trẻ cảm thấy choáng ngợp và cần quay trở lại những thói quen cũ để tìm cảm giác an toàn.

Một thay đổi đáng chú ý khác là khả năng tập trung bị suy giảm. Trẻ có thể lơ đãng trong lớp, không hoàn thành bài tập hoặc dễ mất động lực học. Khi tâm trí bị chiếm bởi nỗi lo rằng bố mẹ có thể “rời bỏ” mình, trẻ rất khó duy trì sự tập trung vào việc học. Những ảnh hưởng này đôi khi kéo dài suốt nhiều tháng nếu trẻ không được hỗ trợ đúng cách.

Cơn giận hay sự bướng bỉnh của trẻ đôi khi chỉ là biểu hiện của nỗi buồn hoặc sự bất an không thể gọi tên.

Niềm tin của trẻ về gia đình và các mối quan hệ bị thay đổi như thế nào?

Ly hôn không chỉ ảnh hưởng đến hành vi mà còn chạm tới những niềm tin nền tảng mà trẻ đang xây dựng. Trước đây trẻ thường mặc định gia đình là vĩnh viễn, tình yêu của bố mẹ là không đổi và mọi người trong nhà sẽ luôn bên nhau. Khi bố mẹ chia tay, những niềm tin này bị lung lay. Trẻ bắt đầu nghi ngờ về tính bền vững của tình thân, thậm chí sợ rằng mình cũng có thể bị bỏ lại trong tương lai.

Một số trẻ chuyển sự hoang mang thành nỗi sợ bị bỏ rơi. Chúng thường đặt ra những câu hỏi như: “Con ở với ai?”, “Ba/mẹ có còn yêu con không?”, “Có phải tại con nên ba mẹ mới chia tay?”. Khi nỗi sợ này kéo dài, trẻ dễ mất cảm giác an toàn cảm xúc và trở nên nhạy cảm hơn với những thay đổi nhỏ trong đời sống.

Đáng lo hơn, ly hôn có thể ảnh hưởng đến niềm tin của trẻ vào chính bản thân mình. Nhiều trẻ cho rằng lỗi thuộc về mình, rằng mình chưa đủ ngoan, chưa đủ giỏi hoặc đáng yêu. Sự tự trách này làm suy giảm lòng tự trọng, khiến trẻ trở nên e dè, rụt rè và ngại thể hiện bản thân. Ở một số trường hợp, trẻ phát triển niềm tin tiêu cực rằng các mối quan hệ thân thiết đều có thể tan vỡ, từ đó ảnh hưởng đến việc xây dựng tình bạn hoặc các mối quan hệ thân mật khi trẻ lớn lên.

Những dấu hiệu trẻ đang bị ảnh hưởng tâm lý sau ly hôn

Trẻ có thể biểu hiện nhiều dấu hiệu khác nhau, từ thay đổi giấc ngủ, ăn uống, dễ khóc, dễ hoảng hốt đến việc sợ đến trường hoặc sợ phải xa bố/mẹ. Một số trẻ nói những câu mang tính tự trách nặng nề như “Tại con mà ba mẹ buồn” hoặc “Nếu con ngoan hơn thì ba mẹ đã không bỏ nhau”. Khi những biểu hiện này kéo dài hơn vài tuần, đây là tín hiệu cho thấy trẻ đang chịu áp lực tâm lý khá lớn và cần được hỗ trợ.

Vì sao có trẻ bị ảnh hưởng mạnh hơn?

Không phải mọi trường hợp ly hôn đều tác động giống nhau lên trẻ. Mức độ ảnh hưởng phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Trẻ sống trong môi trường ly hôn đầy mâu thuẫn, cha mẹ thường xuyên lớn tiếng, tranh chấp tài sản, nói xấu nhau trước mặt con - có nguy cơ bị tổn thương nhiều hơn. Ngược lại, nếu cha mẹ duy trì thái độ tôn trọng, trao đổi ôn hòa và thống nhất cách nuôi dạy, trẻ sẽ ổn định hơn.

Những thay đổi lớn sau ly hôn, chẳng hạn như chuyển nhà, đổi trường, tách xa ông bà hoặc thay người chăm sóc chính, cũng làm trẻ thêm dễ tổn thương. Một số trẻ có khí chất nhạy cảm bẩm sinh, vì vậy chúng chịu tác động của biến cố mạnh hơn so với những trẻ khác.

Nếu cha mẹ duy trì thái độ tôn trọng, trao đổi ôn hòa và thống nhất cách nuôi dạy, trẻ sẽ ổn định hơn.

Cha mẹ có thể làm gì để giúp trẻ vượt qua giai đoạn này?

Điều quan trọng nhất là trẻ cần được thông báo về việc ly hôn một cách rõ ràng, bình tĩnh và phù hợp với lứa tuổi. Trẻ cần nghe rằng việc bố mẹ chia tay không phải lỗi của con, tình yêu dành cho con không thay đổi và con vẫn sẽ được gặp cả bố và mẹ. Việc đổ lỗi cho nhau hoặc kể chi tiết mâu thuẫn sẽ chỉ làm trẻ hoang mang hơn.

Sau khi ly hôn, sự ổn định đóng vai trò quan trọng. Trẻ cần một lịch sinh hoạt quen thuộc, cần duy trì việc học, các thói quen hằng ngày, các mối quan hệ như trước đây. Sự thay đổi quá nhiều trong cùng một thời điểm sẽ khiến trẻ mất phương hướng.

Cha mẹ cũng nên tạo không gian để trẻ bộc lộ cảm xúc. Khi trẻ buồn, khóc hoặc giận, hãy lắng nghe thay vì yêu cầu trẻ “mạnh mẽ lên”. Việc cho phép trẻ bộc lộ cảm xúc giúp trẻ giải tỏa và hiểu rằng cảm xúc của mình được chấp nhận.

Một nguyên tắc quan trọng khác là tránh nói xấu nhau trước mặt con. Điều này không chỉ gây tổn thương cho trẻ mà còn đặt trẻ vào tình huống phải chọn phe, gây ra mâu thuẫn trung thành và áp lực tâm lý kéo dài. Ngay cả khi không còn sống chung, cha mẹ vẫn cần thống nhất trong cách nuôi dạy, từ việc học tập đến lịch thăm gặp. Sự ổn định và nhất quán từ hai phía giúp trẻ cảm thấy an toàn hơn.

Trong nhiều trường hợp, sự hỗ trợ của chuyên gia tâm lý là cần thiết. Tham vấn tâm lý giúp trẻ hiểu đúng về ly hôn, giảm lo âu và xây dựng lại niềm tin. Đồng thời, cha mẹ cũng sẽ được hướng dẫn cách đồng hành cùng con dựa trên các nguyên tắc khoa học.

Kết luận

Ly hôn là một biến cố lớn đối với trẻ nhỏ, nhưng không phải là điều không thể vượt qua. Những tác động lên hành vi và niềm tin của trẻ có thể kéo dài nếu trẻ không nhận được sự hỗ trợ phù hợp. Tuy nhiên, khi người lớn lựa chọn ly hôn trong sự tôn trọng, giao tiếp rõ ràng và đặt nhu cầu cảm xúc của con lên hàng đầu, trẻ hoàn toàn có thể thích nghi và phát triển một cách khỏe mạnh.

CVTL. Trúc Thanh Nguyễn