Những yếu tố dẫn đến hành vi phạm pháp của trẻ vị thành niên
Trong những năm gần đây, tình trạng tội phạm vị thành niên tại Việt Nam đang có xu hướng gia tăng và phức tạp hơn. Không ít vụ việc gây chấn động dư luận khi người thực hiện hành vi bạo lực, trộm cắp, hay thậm chí giết người lại là các em học sinh đang ở độ tuổi 13–17.
Đằng sau mỗi hành vi sai lệch ấy không chỉ là hậu quả của môi trường hay giáo dục, mà còn là chuỗi yếu tố tâm lý tích tụ trong quá trình phát triển của các em. Hiểu rõ những yếu tố đó giúp ta phòng ngừa từ gốc rễ, thay vì chỉ can thiệp khi đã quá muộn.
Tuổi vị thành niên và những biến động tâm lý đặc trưng
Vị thành niên là giai đoạn chuyển tiếp giữa trẻ em và người lớn — khi cái tôi cá nhân hình thành mạnh mẽ, nhưng khả năng kiểm soát cảm xúc và hành vi chưa thật sự hoàn thiện.
Theo các nghiên cứu tâm lý phát triển (Erikson, 1968; Steinberg, 2008), đây là thời kỳ con người đối diện với khủng hoảng bản sắc: các em tìm kiếm “tôi là ai”, “tôi thuộc về đâu”, “giá trị của tôi là gì”.
Nếu nhận được sự định hướng tích cực từ gia đình và môi trường, quá trình này giúp hình thành nhân cách lành mạnh.
Ngược lại, khi các em thiếu sự kết nối, cảm thấy bị bỏ rơi hoặc hiểu lầm, nhu cầu khẳng định bản thân có thể chuyển thành hành vi nổi loạn, thậm chí chống đối xã hội.
Những yếu tố tâm lý làm tăng nguy cơ phạm pháp
Xung đột gia đình và cảm giác bị tổn thương
Trẻ lớn lên trong môi trường bạo lực gia đình, ly hôn, lạnh nhạt hoặc kiểm soát quá mức thường có tổn thương tâm lý sâu sắc.
Các em dễ hình thành nhận thức méo mó về quyền lực và mối quan hệ, chẳng hạn: “muốn được tôn trọng phải dùng bạo lực” hay “chỉ khi khiến người khác sợ hãi mình mới có giá trị”.
Nhiều nghiên cứu cho thấy, thiếu gắn bó cảm xúc với cha mẹ là yếu tố dự báo sớm của hành vi phạm pháp ở tuổi thiếu niên. Trẻ cảm thấy bị bỏ rơi thường tìm kiếm “gia đình thay thế”, đó có thể là nhóm bạn xấu hoặc băng nhóm đường phố.
Trẻ lớn lên trong môi trường bạo lực gia đình, ly hôn, lạnh nhạt hoặc kiểm soát quá mức thường có tổn thương tâm lý sâu sắc.
Thiếu kỹ năng kiểm soát cảm xúc và giải quyết xung đột
Khi gặp mâu thuẫn hoặc bị xúc phạm, trẻ vị thành niên thường phản ứng theo bản năng “chiến hay chạy”. Nếu không được dạy cách nhận diện và điều tiết cảm xúc, các em dễ lựa chọn bạo lực, trộm cắp hay phá hoại như một cách giải toả.
Một khảo sát của Viện Tâm lý học Việt Nam (2023) cho thấy:
- Hơn 40% học sinh từng cảm thấy “tức giận đến mức muốn đánh người khác”.
- 1/3 trong số đó không biết cách kiềm chế và thừa nhận từng hành động bạo lực.
Điều này phản ánh thiếu hụt kỹ năng cảm xúc (emotional intelligence) - một trong những yếu tố tâm lý quan trọng cần được giáo dục từ sớm.
Áp lực học tập và nhu cầu được công nhận
Không ít em vị thành niên mang trong mình cảm giác thất bại, bị so sánh, hoặc vô dụng khi không đạt được kỳ vọng của cha mẹ và thầy cô.
Sự tích tụ của căng thẳng học đường cùng với việc thiếu cơ hội thể hiện bản thân tích cực khiến các em dễ tìm đến những hành vi mạo hiểm để được chú ý hoặc để chứng minh giá trị.
Một số hành vi vi phạm pháp luật ban đầu chỉ bắt nguồn từ mong muốn được công nhận, ví dụ: tham gia nhóm bạn “anh hùng đường phố”, thử thách nguy hiểm, hay chia sẻ clip bạo lực để nổi tiếng.
Ảnh hưởng của môi trường xã hội và truyền thông
Truyền thông, mạng xã hội và các nội dung giải trí bạo lực có thể làm sai lệch nhận thức của trẻ về đúng - sai. Khi thường xuyên tiếp xúc với hình ảnh tội phạm được “lý tưởng hoá” hoặc “ngầu”, trẻ dễ mất khả năng phân biệt thực - ảo, thiện - ác.
Một số hành vi vi phạm pháp luật ban đầu chỉ bắt nguồn từ mong muốn được công nhận.
Bên cạnh đó, bạn bè đồng trang lứa là yếu tố có sức ảnh hưởng mạnh. Một nghiên cứu của WHO (2022) cho thấy, vị thành niên có bạn bè từng vi phạm luật pháp có nguy cơ cao gấp 4 lần phạm tội so với nhóm không có.
Áp lực phải giống nhóm của mình khiến nhiều em chọn hành vi sai lệch chỉ để được chấp nhận.
Rối loạn tâm lý tiềm ẩn chưa được phát hiện
Một số em có rối loạn cảm xúc hoặc rối loạn hành vi như: rối loạn chống đối xã hội (conduct disorder), ADHD, hoặc trầm cảm. Nếu không được chẩn đoán và can thiệp sớm, các triệu chứng như bốc đồng, dễ kích động, thiếu đồng cảm có thể dẫn đến hành vi phạm pháp.
Ở Việt Nam, tỉ lệ trẻ có vấn đề sức khỏe tâm thần được tiếp cận chuyên gia vẫn còn rất thấp, phần vì thiếu dịch vụ tâm lý học đường, phần vì định kiến xã hội về tham vấn - trị liệu tâm lý.
Tác động của các yếu tố tâm lý này lên quá trình ra quyết định
Bộ não vị thành niên, đặc biệt là vùng vỏ não trước trán - nơi chịu trách nhiệm cho lý trí, đánh giá hậu quả và kiểm soát hành vi — vẫn đang phát triển.
Trong khi đó, vùng hạch hạnh nhân (amygdala) - trung tâm của cảm xúc và phản ứng bản năng – lại hoạt động mạnh mẽ. Điều này giải thích vì sao các em dễ hành động theo cảm xúc mà không cân nhắc hậu quả.
Khi yếu tố tâm lý tiêu cực (như giận dữ, sợ bị coi thường, tổn thương, hoặc cảm giác bất công) kết hợp với thiếu kỹ năng kiểm soát bản thân, nguy cơ phạm pháp tăng lên rõ rệt.
Phòng ngừa từ gốc rễ: Giải pháp tâm lý và giáo dục
Tăng cường kết nối cảm xúc trong gia đình
Gia đình vẫn là nền tảng quan trọng nhất.
Cha mẹ nên lắng nghe, thừa nhận cảm xúc của con thay vì chỉ phán xét hay ra lệnh.
Khi trẻ cảm thấy được yêu thương và tôn trọng, các em sẽ dễ chia sẻ khó khăn và ít tìm đến hành vi tiêu cực.
Một số gợi ý thực tế:
- Dành thời gian mỗi ngày để nói chuyện, không chỉ về điểm số mà về cảm xúc.
- Khen ngợi nỗ lực, không chỉ kết quả.
- Hạn chế so sánh con với người khác.
Giáo dục kỹ năng cảm xúc – xã hội (SEL)
Trường học và cộng đồng có thể lồng ghép giáo dục cảm xúc và kỹ năng xã hội vào các hoạt động ngoại khoá.
Học sinh được hướng dẫn nhận diện cảm xúc, giải quyết xung đột, kiềm chế xung động, hợp tác và đồng cảm, từ đó hình thành nhân cách tích cực và khả năng tự chủ hành vi.
Tầm quan trọng của can thiệp sớm
Phát hiện sớm những biểu hiện bất thường về cảm xúc và hành vi giúp giảm đáng kể nguy cơ phạm pháp sau này.
Khi trẻ có dấu hiệu cáu gắt, bạo lực, bỏ học, hoặc có xu hướng cô lập, phụ huynh nên đưa trẻ đến gặp chuyên viên tâm lý để được đánh giá và hỗ trợ kịp thời.
Can thiệp sớm không chỉ chữa lành mà còn giúp định hướng nhân cách và giá trị sống tích cực cho trẻ.
Xây dựng môi trường cộng đồng an toàn và nhân văn
Cộng đồng, truyền thông và chính sách xã hội cần góp phần giảm kỳ thị, đồng thời tăng cơ hội tái hòa nhập cho trẻ từng vi phạm.
Thay vì chỉ trừng phạt, xã hội cần trao cơ hội sửa sai và phát triển.
Những chương trình “học làm người”, “tư vấn tâm lý tại trung tâm bảo trợ xã hội” hoặc “trại giáo dưỡng nhân văn” là minh chứng rõ ràng cho hiệu quả của tiếp cận nhân bản trong phòng ngừa tội phạm.
Áp lực phải giống nhóm của mình khiến nhiều em chọn hành vi sai lệch chỉ để được chấp nhận.
Vai trò của chuyên viên tâm lý trong công tác phòng ngừa
Tại ECHO MEDI, đội ngũ chuyên viên tâm lý lâm sàng được đào tạo chuyên sâu trong lĩnh vực can thiệp hành vi và phát triển vị thành niên.
Chúng tôi không chỉ tiếp cận trẻ khi đã xảy ra vấn đề, mà còn đồng hành cùng gia đình trong quá trình phát hiện sớm, tư vấn và giáo dục tâm lý phòng ngừa.
Các dịch vụ như:
- Tham vấn tâm lý trẻ vị thành niên
- Trị liệu hành vi và cảm xúc
- Chương trình định hướng cảm xúc và giá trị sống
được thiết kế nhằm giúp trẻ hiểu mình – hiểu người – làm chủ hành vi. Đây chính là cách hiệu quả nhất để ngăn chặn hành vi phạm pháp từ gốc rễ tâm lý.
Kết luận
Hành vi phạm pháp của vị thành niên không chỉ là vấn đề của luật pháp mà còn là tấm gương phản chiếu những “vết nứt” tâm lý chưa được chữa lành.
Nếu chúng ta kịp thời lắng nghe, hướng dẫn và đồng hành cùng các em, thì thay vì trở thành “người phạm tội”, các em có thể trở thành người biết yêu thương, biết chịu trách nhiệm và biết sống vì cộng đồng.
Bạn đang lo lắng về hành vi hoặc cảm xúc bất ổn của con mình?
Hãy để đội ngũ chuyên viên tâm lý ECHO MEDI đồng hành cùng bạn qua dịch vụ tham vấn tâm lý trẻ vị thành niên, giúp cha mẹ thấu hiểu, giúp trẻ định hướng đúng, và cùng nhau ngăn chặn từ gốc rễ những lệch lạc hành vi.
Đặt lịch tư vấn ngay tại Trang chủ tamly.echomedi.com
Hoặc liên hệ hotline của ECHO MEDI để được hỗ trợ trực tiếp.
CVTL. Trúc Thanh Nguyễn