Sự hình thành hành vi bạo lực trong gia đình nhìn từ góc độ tâm lý

1. Bạo lực gia đình – một vòng lặp vô hình trong đời sống xã hội

Bạo lực trong gia đình không chỉ là một hành vi vi phạm pháp luật, mà còn là kết quả phức tạp của nhiều yếu tố tâm lý, xã hội và văn hoá đan xen. Ở Việt Nam, theo thống kê của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, hàng chục nghìn vụ bạo lực gia đình được ghi nhận mỗi năm, nhưng con số thật sự có thể cao hơn nhiều do tâm lý “đóng cửa bảo nhau” của các gia đình.

Từ góc nhìn tâm lý học tội phạm, hành vi bạo lực trong gia đình không tự nhiên mà có. Nó thường là hệ quả của quá trình hình thành nhân cách lệch lạc, chịu tác động từ môi trường sống, trải nghiệm tuổi thơ, các mô hình ứng xử và nhận thức sai lệch về quyền lực và tình cảm.

2. Gốc rễ tâm lý của hành vi bạo lực trong gia đình

2.1. Trải nghiệm tuổi thơ bị tổn thương

Một trong những yếu tố mạnh mẽ nhất dẫn đến hành vi bạo lực là quá khứ từng chứng kiến hoặc trải qua bạo lực. Trẻ em lớn lên trong môi trường mà xung đột được giải quyết bằng la hét, đánh đập sẽ dần xem đó là chuẩn mực hành xử.

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, người có hành vi bạo lực với bạn đời hoặc con cái thường từng là nạn nhân hoặc người chứng kiến bạo lực gia đình khi còn nhỏ. Trong tâm lý học, điều này được gọi là “vòng lặp bạo lực liên thế hệ”.

Trải nghiệm sớm ấy khiến não bộ và cảm xúc của đứa trẻ ghi nhớ mô hình ứng xử sai lệch: “Khi tức giận, tôi có quyền làm tổn thương người khác.” Về sau, những người này dễ rơi vào mất kiểm soát cảm xúc, xung năng cao, phản ứng hung hãn trước áp lực.

2.2. Vấn đề kiểm soát và nhu cầu quyền lực

Từ góc độ tâm lý học hành vi và nhận thức, người có xu hướng bạo lực thường mang trong mình nhu cầu kiểm soát cao, nhưng thiếu kỹ năng kiểm soát bản thân.

Họ tin rằng việc quát mắng, đe dọa hoặc đánh đập giúp “thiết lập trật tự” trong gia đình. Ở chiều sâu hơn, đó là cơ chế bù trừ cho cảm giác bất an và tự ti: khi cảm thấy mất quyền lực trong công việc hoặc xã hội, họ tìm cách khẳng định cái tôi trong không gian riêng, nơi họ tin rằng mình có toàn quyền.

Tâm lý học tội phạm gọi đây là “hành vi chiếm hữu kiểm soát”: người gây bạo lực không chỉ muốn kiểm soát hành động, mà cả cảm xúc, suy nghĩ và các mối quan hệ của nạn nhân.

2.3. Nhận thức sai lệch về vai trò giới và tình yêu

Một trong những yếu tố văn hoá - tâm lý góp phần nuôi dưỡng bạo lực gia đình là định kiến giới và quan niệm lệch lạc về tình cảm.

Ở nhiều nền văn hoá Á Đông, trong đó có Việt Nam, quan niệm “chồng chúa vợ tôi” hay “thương cho roi cho vọt” vẫn còn tồn tại. Điều này khiến hành vi bạo lực được xem là bình thường hoặc thậm chí là “vì yêu nên mới nghiêm khắc”.

Theo tâm lý học, những nhận thức sai lệch này tạo ra sự hợp lý hoá cho hành vi sai trái, khiến người gây bạo lực không cảm thấy tội lỗi mà còn tin rằng mình đang làm đúng.

Trẻ em lớn lên trong môi trường mà xung đột được giải quyết bằng la hét, đánh đập sẽ dần xem đó là chuẩn mực hành xử.

3. Các yếu tố tâm lý thúc đẩy hành vi bạo lực bộc phát

Bên cạnh gốc rễ sâu xa, nhiều yếu tố tâm lý tạm thời có thể kích hoạt hoặc làm trầm trọng thêm hành vi bạo lực trong gia đình:

• Stress kéo dài: Áp lực kinh tế, công việc hoặc xung đột hôn nhân khiến cơ thể rơi vào trạng thái căng thẳng mạn tính, làm giảm khả năng kiểm soát cảm xúc.
  
   
• Nghiện rượu hoặc chất kích thích: Các chất này làm giảm ức chế, khiến hành vi bạo lực bộc phát dễ dàng hơn.
  
   
• Rối loạn nhân cách hoặc sang chấn tâm lý: Một số người có rối loạn nhân cách chống đối xã hội, rối loạn nhân cách ranh giới hoặc PTSD (rối loạn stress sau sang chấn) có xu hướng phản ứng cực đoan khi bị kích thích cảm xúc.
  
   
• Thiếu kỹ năng giao tiếp và giải quyết mâu thuẫn: Khi không biết cách thể hiện nhu cầu hoặc bất mãn, người ta dễ chọn cách “ra tay” thay vì “nói chuyện”.

4. Vì sao nạn nhân vẫn ở lại trong mối quan hệ bạo lực

Từ góc nhìn tâm lý, câu hỏi “Sao họ không rời đi?” không bao giờ đơn giản. Nạn nhân của bạo lực gia đình thường trải qua “chu kỳ bạo lực” gồm ba giai đoạn:

• Tích tụ căng thẳng,
  
   
• Bạo lực bùng nổ,
  
   
• Xin lỗi – hối lỗi – làm lành.
  
   

Sau giai đoạn bạo lực, người gây hại thường tỏ ra hối lỗi, khiến nạn nhân hy vọng mọi thứ sẽ khác đi. Dần dần, họ rơi vào hội chứng nạn nhân - cảm giác bất lực, tự trách, sợ hãi và phụ thuộc.

Ngoài ra, yếu tố kinh tế, con cái, áp lực xã hội, danh dự gia đình cũng khiến nạn nhân khó rời bỏ. Họ bị cô lập, mất niềm tin vào bản thân, và cho rằng mình xứng đáng bị đối xử như vậy.

5. Phòng ngừa hành vi bạo lực từ góc độ tâm lý học tội phạm

Giảm thiểu bạo lực gia đình không chỉ là trách nhiệm của pháp luật, mà còn là vấn đề can thiệp tâm lý và giáo dục nhân cách. Một số hướng tiếp cận hiệu quả gồm:

5.1. Giáo dục cảm xúc và kỹ năng quản lý xung đột

Từ bậc học phổ thông, trẻ cần được học nhận diện cảm xúc, kiềm chế xung năng, giải quyết mâu thuẫn bằng đối thoại. Đây là bước nền để hình thành nhân cách lành mạnh, tránh tái diễn “vòng lặp bạo lực”.

5.2. Liệu pháp tâm lý cho người có hành vi bạo lực

Thay vì chỉ trừng phạt, nên kết hợp trị liệu hành vi – nhận thức (CBT) hoặc liệu pháp quản lý cơn giận (anger management therapy) để giúp họ hiểu rõ cơ chế cảm xúc của mình, học cách phản ứng tích cực hơn.

5.3. Hỗ trợ tâm lý cho nạn nhân

Các trung tâm tư vấn, đường dây nóng, hoặc chuyên viên tâm lý đóng vai trò quan trọng trong việc giúp nạn nhân nhận thức tình trạng bạo lực, khôi phục tự trọng và lập kế hoạch an toàn.

5.4. Xây dựng văn hóa bình đẳng và tôn trọng

Bạo lực không thể chấm dứt nếu xã hội vẫn dung túng cho những định kiến giới hoặc quan niệm “đàn ông phải mạnh mẽ, đàn bà phải cam chịu”. Cần truyền thông, giáo dục cộng đồng về quyền con người, sự tôn trọng và bình đẳng trong gia đình.

Sau giai đoạn bạo lực, người gây hại thường tỏ ra hối lỗi, khiến nạn nhân hy vọng mọi thứ sẽ khác đi. Dần dần, họ rơi vào hội chứng nạn nhân - cảm giác bất lực, tự trách, sợ hãi và phụ thuộc.

6. Kết luận

Hành vi bạo lực trong gia đình, dưới lăng kính tâm lý học tội phạm, không chỉ là một hành động tức thời mà là kết quả của cả quá trình hình thành và phát triển nhân cách bị tổn thương.

Muốn chấm dứt bạo lực, chúng ta cần bắt đầu từ nhận thức – cảm xúc – và kỹ năng ứng xử của từng cá nhân. Bởi đằng sau mỗi cú đánh, mỗi lời mạt sát, luôn là một tâm hồn chưa được chữa lành.

Khi xã hội hiểu sâu hơn về nguồn gốc tâm lý của bạo lực, chúng ta mới thật sự có thể ngăn chặn nó từ gốc rễ, thay vì chỉ xử lý phần ngọn.

CVTL. Trúc Thanh Nguyễn