Tác động của văn hoá thành tích đến sức khoẻ tinh thần

Trong xã hội hiện nay, thành tích dường như đã trở thành thước đo giá trị phổ biến của con người. Từ khi còn nhỏ, nhiều người Việt Nam đã được dạy rằng thành công nghĩa là phải đạt điểm cao, có nghề nghiệp ổn định, sở hữu tài sản và được người khác công nhận. Nhưng khi thành tích được xem là mục tiêu tối thượng, con người có thể đánh mất chính mình, và sức khỏe tinh thần bắt đầu bị bào mòn trong im lặng.

Văn hóa thành tích là gì và vì sao nó ăn sâu vào xã hội Việt Nam

Văn hóa thành tích là hệ thống giá trị mà trong đó sự công nhận xã hội dựa trên kết quả có thể đo lường được: điểm số, danh hiệu, bằng cấp, thu nhập, chức vụ...

Trong bối cảnh Việt Nam, yếu tố này được hình thành từ:

Tư duy “học giỏi là con ngoan”: suốt nhiều thế hệ, học tập được xem là con đường duy nhất dẫn đến thành công và danh dự.
Ảnh hưởng của lối sống cộng đồng: người Việt thường đặt giá trị của cá nhân trong mối tương quan với tập thể: “nhà có con đậu đại học”, “đơn vị đạt danh hiệu thi đua”.
Sự phát triển của mạng xã hội: mọi người dễ dàng so sánh, khoe thành tựu, tạo ra “chuẩn mực mới” về hạnh phúc và giá trị sống.

Khi chuẩn mực ấy được củng cố qua truyền thông, nhà trường và gia đình, nó trở thành áp lực vô hình, khiến cả trẻ em lẫn người lớn đều phải gồng mình để xứng đáng.

Trẻ em và thanh thiếu niên trong guồng quay của điểm số

Ở nhiều gia đình Việt, câu nói “học đi con, ráng lên mới thành người” vẫn là lời nhắc quen thuộc. Nhưng đằng sau đó là một thực tế khác:

Học sinh tiểu học học thêm 2–3 buổi mỗi ngày.
Học sinh cấp ba chịu áp lực thi đại học như một cuộc “chọn lọc sinh tồn”.
Những đứa trẻ 8–9 tuổi đã biết sợ “thua bạn, kém bè”.

Khi điểm số trở thành thước đo duy nhất của năng lực, đứa trẻ sẽ học cách sống để đạt kỳ vọng, chứ không còn học để khám phá thế giới.

Hậu quả là:

Trẻ dễ hình thành tâm lý lo âu, sợ sai, sợ bị phán xét.
Mất đi niềm vui học tập và sự sáng tạo.
Khi thất bại, trẻ tự đánh đồng mình với “kém cỏi”, dẫn đến lòng tự trọng thấp.

Nhiều chuyên viên tâm lý ghi nhận: trẻ đến trị liệu không vì “nổi loạn”, mà vì kiệt sức trong nỗ lực làm hài lòng người lớn.

Tư duy “học giỏi là con ngoan”: suốt nhiều thế hệ, học tập được xem là con đường duy nhất dẫn đến thành công và danh dự.

Người trưởng thành và nỗi sợ tụt lại phía sau

Nếu ở tuổi thơ, áp lực đến từ cha mẹ và thầy cô, thì ở tuổi trưởng thành, xã hội trở thành người quan sát khó tính nhất.

Trên mạng xã hội, ai đó mua nhà, thăng chức, sinh con… đều có thể khiến người khác cảm thấy mình “đi chậm”.

Áp lực không còn chỉ là “phấn đấu”, mà là “phải có được để không bị xem thường”.

Văn hóa thành tích khiến nhiều người:

So sánh cuộc đời mình với người khác, dù hoàn cảnh khác biệt.
Bỏ quên cảm xúc thật, chỉ tập trung thể hiện mặt “thành công”.
Sống trong trạng thái căng thẳng, lo âu kéo dài, thậm chí dẫn đến trầm cảm, rối loạn lo âu hoặc kiệt sức cảm xúc (burnout).

Không ít người tâm sự: “Em sợ nghỉ ngơi, vì nghỉ nghĩa là tụt lại.”
Đó là biểu hiện rõ nhất của tâm lý bị điều khiển bởi chuẩn mực thành tích, nơi sự công nhận bên ngoài quan trọng hơn cảm giác an yên bên trong.

Tác động của văn hóa thành tích đến sức khỏe tinh thần

Văn hóa thành tích có thể mang lại động lực trong ngắn hạn, nhưng khi bị đẩy đến cực đoan, nó gây tổn thương sâu sắc:

Gia tăng stress mãn tính
Khi luôn cố gắng vượt qua người khác hoặc chính mình, cơ thể tiết ra cortisol – hormone căng thẳng – liên tục, dẫn đến rối loạn giấc ngủ, đau đầu, dễ cáu gắt và mệt mỏi kéo dài.
Lệch lạc trong tự đánh giá bản thân
Con người dần gắn giá trị của mình với thành quả, thay vì phẩm chất. Khi thất bại, họ dễ rơi vào cảm giác “mình không đáng sống”, “mình là kẻ vô dụng”.
Rạn nứt trong các mối quan hệ
Khi ai cũng chạy theo thành tích, con người trở nên cạnh tranh hơn, ít thấu cảm hơn, tình cảm gia đình và bạn bè trở nên xa cách.
Mất ý nghĩa sống
Nhiều người đạt được mọi điều họ muốn nhưng vẫn thấy trống rỗng, vì mục tiêu đó chưa bao giờ xuất phát từ bản thân — mà chỉ là sự đáp ứng kỳ vọng.

Văn hóa thành tích có thể mang lại động lực trong ngắn hạn, nhưng khi bị đẩy đến cực đoan, nó gây tổn thương sâu sắc.

Làm sao để thoát khỏi guồng quay thành tích

Nhìn lại mục tiêu của mình
Hãy tự hỏi: điều bạn đang theo đuổi xuất phát từ mong muốn của chính mình, hay chỉ để được người khác công nhận? Việc hiểu rõ động cơ giúp bạn lấy lại quyền tự chủ trong cuộc sống.
Định nghĩa lại khái niệm “thành công”
Thành công không chỉ là có danh tiếng hay tiền bạc, mà còn là khả năng sống đúng với giá trị cá nhân, giữ được sức khỏe tinh thần và các mối quan hệ lành mạnh.
Nuôi dưỡng lòng trắc ẩn với bản thân
Khi bạn cho phép mình được sai, được nghỉ, được không hoàn hảo — bạn đang mở ra không gian cho sự chữa lành và phát triển bền vững.
Giáo dục cảm xúc cho trẻ nhỏ
Cha mẹ, thầy cô cần giúp trẻ học cách nhận biết và nói về cảm xúc, khuyến khích nỗ lực thay vì chỉ khen kết quả. Một đứa trẻ hiểu rằng “con xứng đáng được yêu dù con chưa giỏi nhất” sẽ lớn lên với nền tảng tâm lý vững vàng hơn.
Tìm kiếm sự hỗ trợ khi cần
Khi cảm thấy kiệt sức hoặc bế tắc, trò chuyện với chuyên viên tâm lý là bước đi đúng đắn. Việc chia sẻ không phải là yếu đuối, mà là hành động dũng cảm để bảo vệ chính mình.

Hướng tới một xã hội khỏe mạnh hơn

Một xã hội bền vững không thể được xây dựng chỉ bằng những bảng xếp hạng hay danh hiệu.

Sự phát triển thật sự bắt đầu khi con người được tự do là chính mình, được đánh giá bằng giá trị nội tâm và sự nhân văn, chứ không phải bằng thành tích.

Khi chúng ta dám thừa nhận mệt mỏi, dám nói “tôi chưa sẵn sàng” hay “tôi cần nghỉ ngơi”, cũng là lúc ta đang chữa lành những vết thương vô hình mà văn hóa thành tích để lại.

Và từ đó, mỗi người mới có thể sống trọn vẹn, ý nghĩa và bền vững hơn — không chỉ cho bản thân mà còn cho thế hệ kế tiếp.

CVTL. Trúc Thanh Nguyễn